Do znaków chromatycznych zaliczamy: krzyżyki, bemole i kasowniki.
Krzyżyk podwyższa o opół tonu dźwięk, którego dotyczy, zaś bemol obniża o pół tonu dźwięk, którego dotyczy. Kasownik kasuje krzyżyki albo bemole, czyli znosi ich działanie.
Krzyżyki i bemole dzielimy na znaki chromatyczne przykluczowe i znaki przygodne.
Znaki chromatyczne przykluczowe występują zawsze na początku pięciolinii, obok klucza otwierającego zapis nutowy.
Na poniższym rysunku przedstawiam układ znaków chromatycznych w tonacjach G-dur i e-moll
Krzyżyk występujący na odpowiedniej linii w kluczu wiolinowym i basowym, dotyczy wszystkich dźwięków F, które w zapisie nutowym zostają podwyższane o pół tonu i zamieniane w dźwięki Fis.
Podobnie sytuacja ma się w przypadku bemoli. Na poniższym rysunku przedstawiam układ znaków chromatycznych w tonacjach: F-dur i d-moll
Bemol występujący na odpowiedniej linii w kluczu wiolinowym i basowym, dotyczy wszystkich dźwięków H, które w zapisie nutowym zostają obniżone o pół tonu i zamienione w dźwięki B.
Przykluczowe znaki chromatyczne powodują zmniejszenie ilości znaków przygodnych, przez co poprawiają czytelność zapisów nutowych.
Wszystkie tonacje durowe o określonej liczbie i rodzaju znaków chromatycznych maja swoje odpowiedniki wśród tonacji molowych. O dwóch tonacjach, które mają identyczne przykluczowe znaki chromatyczne mówimy, że są paralelne.
Tonacja durowa i molowa w odmianie naturalnej, posiadające identyczne znaki chromatyczne, korzystają z tego samego materiału dźwiękowego. Jednak melodia zapisana w tonacji durowej brzmi wesoło, a w tonacji molowej zazwyczaj smutno.
Na poniższych rysunkach przedstawiam układ przykluczowych znaków chromatycznych dla par tonacji paralelnych w kluczu wiolinowym i basowym
Jak widać układ krzyżyków i bemoli dla kolejnych tonacji układa się w ten sposób, że następuje przyrost tychże znaków w kolejności: krzyżyki – Fis, Cis, Gis, Dis, Ais, Eis, His, oraz bemole – B, Es, As, Des, Ges, Ces, Fes.
Gdyby odjąć końcówki oznaczające odpowiedni znak chromatyczny (is – krzyżyk, es – bemol), to otrzymamy układ dźwięków w odwrotnej kolejności.
Krzyżyki: F C G D A E H
Bemole: H E A D G C F
Podobnie układają się nazwy tonacji durowych (majorowych) i molowych (minorowych).
Majorowe krzyżykowe: C G D A E H
Minorowe krzyżykowe: A E H Fis Cis Gis
————————————————-
Majorowe bemolowe: F B Es As Des Ges
Minorowe bemolowe: D G C F B Es
Zjawisko to zostało wykorzystane przy konstruowaniu grafiki noszącej nazwę koła kwintowego
Znajomość budowy koła kwintowego jest przydatna również w trakcie nauki gry na keyboardzie Łódź, do budowania akordów sterujących automatycznym akompaniamentem instrumentu.
Układ dźwięków w dużym pierścieniu koła oznacza nazwy tonacji durowych (majorowych).
Poczynając od tonacji C-dur, która nie ma znaków chromatycznych, przesuwamy się w prawo do tonacji durowych krzyżykowych: G-dur (1 krzyżyk), D-dur (2 krzyżyki), A-dur (3 krzyżyki), E-dur (4 krzyżyki), H-dur (5 krzyżyków), Fis-dur (6 krzyżyków), Cis-dur (7 krzyżyków), lub przesuwamy się w lewo do tonacji durowych bemolowych: F-dur (1 bemol), B-dur (2 bemole), Es-dur (3 bemole), As-dur (4 bemole), Des-dur (5 bemoli), Ges-dur (6 bemoli), Ces-dur (7 bemoli).
Z kolei układ dźwięków w małym pierścieniu oznacza nazwy tonacji molowych (minorowych).
W centrum znajduje się tonacja a-moll, która w postaci naturalnej nie ma znaków chromatycznych.
Idąc w prawo mamy tonacje molowe krzyżykowe, w kolejności: Em (1 krzyżyk), Hm (2 krzyżyki), Fism (3 krzyżyki), Cism (4 krzyżyki), Gism (5 krzyżyków). Poruszając się w lewo mamy tonacje molowe bemolowe, w kolejności: Dm (1 bemol), Gm (2 bemole), Cm (3 bemole), Fm (4 bemole), Bm (5 bemoli), Esm (6 bemoli).
Nazwy dźwięków w kole kwintowym, odczytywane zgodnie z ruchem wskazówek zegara, ułożone są w odległości kwinty czystej (interwału składającego się z 7 półtonów). Stąd pochodzi nazwa tej grafiki – koło lub krąg kwintowy.
Tak więc, te trzy zagadnienia: znaki chromatyczne, tonacje i koło kwintowe są ze sobą ściśle powiązane i warto je zgłębiać w połączeniu ze sobą, a nie jako zupełnie oddzielne tematy.
Opracowanie: Dom Pełen Muzyki – nauka gry na pianinie Łódź.